چگونه خواندن به دگرگونی می انجامد؟
چند خط دربارۀ کتاب فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه…
میشل فوکو فیلسوف شهیر فرانسوی است که نویسندگان زیادی در تبیین فلسفه و اخلاق از او تاثیر گرفته‌اند. یکی از این نویسندگان که خود استاد فلسفه دانشگاه هونگکونگ است، تیموتی الیری نام دارد و کتاب فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه را در توضیح اینکه چرا ما ادبیات می‌خوانیم، به نگارش درآورده است.
در خلاصه‌ترین شکل می‌توان گفت که کتاب فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه، کتابی است دربارۀ خواندن. دربارۀ اینکه چرا ما ادبیات می‌خوانیم، این خواندن چگونه خواننده را تغییر می‌دهد و این تغییر چگونه می‌تواند به دگرگونی سیاسی و اجتماعی بزرگ‌تری منجر شود. تیموتی الیری نویسندۀ کتاب، استاد فلسفۀ دانشگاه هونگ‌کونک است. او چندین کتاب در مورد فوکو و فلسفه‌ی قاره‌ای نوشته و از شهرت و اعتبار جهانی زیادی برخوردار است. با این حال، شاید مسئلۀ مهمتر این باشد که او معلم خوبی است. یک معلم خوب پیچیده‌ترین موضوعات را هم به جذاب‌ترین وجه قابل‌درک می‌کند. معلم خوب می‌داند از کجا شروع کند، چگونه موضوع را باز کند و چطور بحث را جمع کند. مثلاً نویسنده در همان ابتدا تمام کتاب‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کند. به باور او تمام کتاب‌ها یا «کتاب اثبات»اند (مثل ریاضیات، فیزیک و مانند آن) یا «کتاب اطلاعات»اند یا «کتاب تجربه».
این دستۀ سوم از کتاب‌هاییست که ما در فوکو وادبیات داستانی: کتاب تجربه با آن سرو کار داریم. یعنی کتاب‌هایی که در آن‌ها مسئله نه بر سر اثبات چیزی است (هرچند ممکن است یک داستان چیزی را بر ما اثبات کند که باز هم این اثبات بیش‌تر وجه تجربی دارد تا منطقی) و نه مسئله بر سر دادن اطلاعات است (مثلاً اطلاعاتی که ما از موبی‌دیک، نهنگ سفید داستان هرمان ملویل، می‌گیریم به‌هیچ‌وجه به‌لحاظ علمی یا زیست‌شناختی قابل استناد نیست)، بلکه مسئلۀ ادبیات بیش‌تر تجربه است. پس می‌توان گفت ما با خواندن ادبیات چیزی را تجربه می‌کنیم. این تجربه‌کردن حدود تجربۀ روزمره ما را گسترش می‌دهند، مثلا زنی در اصفهان داستان سفرهای گالیور را می‌خواند که یک ایرلندی قرن شانزدهمی است.
از طرفی تجربه نزد فوکو از اهیمت زیادی برخوردار است و به باور این فیلسوف شهیر فرانسوی، برای هر تجربه همواره می‌توان سه ضلع را متصور بود: خویشتن، دانش، قدرت:
ــ در هر تجربه یک «من» در معرض تجربه قرار می‌گیرد و این تجربه می‌تواند منجر به دگرگونی این «من» شود، پس ما در این‌جا مسئلۀ «اخلاق» را داریم.
ــ در هر تجربه چیزی مکشوف می‌شود و این گشودگی می‌تواند نوعی آگاهی جدید را به تجربه و شناخت درآورد، پس ما در این‌جا مسئلۀ «دانش» داریم.
ــ هر تجربه در معرض نوعی فضای قدرت تجربه می‌شود، به این معنی که در بنِ هر تجربه راستینی نوعی زیسته یا هستۀ سیاسی وجود دارد، پس ما در این‌جا مسئلۀ «قدرت» را داریم.
نویسندۀ فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه برای توضیح حرف‌هایش از مثال‌های ادبی استفاده می‌کند. و این مثال‌ها را عمدتاً از ادبیات ایرلند می‌آورد. از این نظر هم کتاب می‌تواند برای خوانندۀ ایرانی جالب باشد. چون کتاب‌های معدودی مشخصاً به ادبیات ایرلند در پرتو یک نگاه فلسفی و ادبی پرداخته‌اند و احیاناً در دسترس فارسی زبانان قرار گرفته‌اند. اما نکتۀ مهمتر از این برمی‌گردد به نظام سیاسی و ادبی حاکم بر این کشور در یکی دو قرن اخیر. شاید بشود گفت نویسندۀ ایرلندی نیز مانند نویسندۀ ایرانی همواره این دغدغه را داشته که نه تنها با نوشتن لذت‌های ادبی را به خوانندگانش ارزانی کند، بلکه گرهای از کار فروبسته سیاسی و فکری آن‌ها نیز بگشاید. از این جهت مسئولیت نویسندۀ ایرلندی یکی دو قرن اخیر شباهت قابل‌درکی با دغدغه‌های نویسندۀ وطنی داشته است. برای این دغدغه‌های مشترک و بحث‌های سال‌های اخیر در مورد ادبیات سیاسی و نقش و مسئولیت نویسنده و قدرت ادبیات می‌توانید پاسخ‌های در خوری در این کتاب بیابید.
مجله اینترنتی آوانگارد – محمد کریمی‌نیا
پنجشنبه ۱۶ خرداد ۱۳۹۸
